Kimler Sağlık Çalışanıdır?

Kimler Sağlık Çalışanıdır?

Dr. A. Öner KURT, Dr. Fatma BOZDAĞ

22 Aralık 2021

Sağlık çalışanı kimdir? Bu soruya verilen yanıt, yanıtlayanların yaşamda durduğu yere, kişinin ya da kurumun bakış açısına, mesleğe, unvana, siyasi görüşe, hatta zamana ve mekâna göre bile değişmektedir. Sağlık Bakanlığı, Çalışma Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, TÜİK, meslek odaları, meslek dernekleri, sendikalar arasında bile farklılık görülmektedir. Hatta sağlık çalışanı kimdir sorusunun yanıtı işçi sağlığı iş güvenliği penceresinden bakıp bakmamaya göre bile farklılık göstermektedir.

Birçok durumda yanıttan önce soruda kullanılan “sağlık çalışanı” kavramı da aynı içsel/dışsal etkiler sonucunda değişmektedir. Sağlıkçı, sağlık çalışanı, sağlık personeli, sağlık emekçisi, sağlık meslek mensubu, sağlık profesyoneli, sağlıkla ilişkili personel gibi farklı kavramlar kullanılmaktadır. Sağlık çalışanı kavramının genel olarak farklı tanımlanmasının yanında; “tabip, hekim, doktor” gibi farklı kelimeler tek bir meslek grubu için bile kullanılmaktadır. Yola çıkılan “soru”nun birçok bağlamı olunca aynı “soru”nun yanıtı da birden çok olabilmektedir.

Bu yazı boyunca biz, “sağlık çalışanı” kavramını kullanacağız ve irdeleyeceğiz.

Sağlık çalışanı kavramına öncelikle tarihsel perspektiften bakalım. Ülkemizde 1928 yılında yayımlanan 1219 Sayılı “Tababet ve Şuabatı San'atlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun” sağlık alanında eğitim alan çalışanları “Sağlık Meslek Mensubu” olarak tanımlanmıştır. Sağlık kurumlarında görev yapan diğer çalışanlara kanunda yer verilmemiştir.

              Sağlık Bakanlığı merkez ve taşra örgütlenmesi hakkında 1936 yılında yayımlanan 3017 Sayılı “Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti Teşkilât ve Memurin Kanunu”nunda “Sağlık Meslek Mensubu” kavramı kullanılarak sekiz yıl önce yayımlanan kanundaki terminolojiye uygun bir yaklaşım sergilenmiştir. Bu kanunda, sağlık alanında eğitim almayanlar “diğer memurlar” olarak tanımlanmıştır.

              Sağlık ocağı kanunu olarak da bilinen ve 1961 yılında yayımlanan 224 sayılı “Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun”un sağlık hizmetlerinde maaş, ücret, yevmiye ve mukavele ile istihdam edilen ve bu sahada meslekî eğitim görerek yetişmiş olanları “sağlık personeli”, sağlık hizmet alanında çalışan ve yüksek eğitim yapmamış olan personel “yardımcı sağlık personeli” şeklinde tanımlanmıştır. Özetle, sağlık kurumlarında çalışanlar öğrenim düzeylerine göre “asli” ya da “yardımcı” sağlık personeli olarak iki gruba ayrılmıştır.

              Ülkemizde 1965 yılında yayımlanan 657 sayılı “Devlet Memurları Kanunu”nun da çalışanlar genel olarak 12 sınıfa ayrılmıştır. Sağlık hizmet alanında çalışanlar “sağlık hizmetleri sınıfı”, ana hizmetlere yardımcı mahiyetteki görevleri yürütenler “yardımcı hizmetler sınıfı” olarak tanımlanmıştır. Bu kanunda da, sağlık çalışanları “asli” ya da “yardımcı” şeklinde iki sınıfa ayrılmış, sağlık hizmetlerinde sınıf kriteri olarak çalışanın aldığı eğitimin sağlık alanıyla ilgili olup olmaması baz alınmıştır.

Sağlık Bakanlığı tarafından yayımlanan 20.12.2001 tarih ve 8597 sayılı “Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkında Yönerge”de yer alan “kadro durumu” tablolarında çalışanlar aldığı eğitim alanı temel alınarak üç sınıfa ayrılmıştır. 1- “Sağlık Hizmetleri Sınıfı” (SHS): Sağlık grup başkanı, baştabip, tabip, diş tabibi, eczacı, tıbbi teknolog, sosyal çalışmacı, psikolog, diyetisyen, kimya ya da gıda mühendisi, sağlık memuru (toplum sağlığı), sağlık memuru (çevre sağlığı), sağlık memuru (laboratuvar), sağlık memuru (röntgen teknisyeni), ebe, hemşire, diş ve protez teknisyeni. 2- “Genel İdari Hizmetler Sınıfı” (GİHS): Şef, veznedar, ayniyat saymanı, ambar memuru, veri hazırlama ve kontrol işletmeni, daktilograf, şoför. 3- “Yardımcı hizmetler sınıfı” (YHS): Hizmetli, kaloriferci. Bu yönergede bütün çalışanlar, sağlık ocağında çalışanların görevleri başlığı altında tek bir listeye alınmış ve çalışanların tamamı sağlık çalışanı olarak değerlendirilmiştir.

Çalışanların işyerindeki sağlıklarıyla ilgili olarak 2013 yılında yayımlanan “İşyeri Hekimi ve Diğer Sağlık Personelinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik” bu alanda görev yapacak çalışanları; “işyeri hekimi” ve sağlık alanında eğitim almasına karşın hemşire, sağlık memuru, acil tıp teknisyeni ve çevre sağlığı teknisyeni gibi hekim dışı çalışanları “diğer sağlık personeli” olarak tanımlamıştır.

İki bin on bir yılında yayımlanan 663 sayılı “Sağlık Alanında Bazı Düzenlemeler Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ve 2013 yılında yayımlanan “Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Atama ve Yer Değiştirme Yönetmeliği”nde de çalışanlar “sağlık hizmetleri sınıfı” ve “yardımcı sağlık hizmetleri sınıfı” olarak iki gruba ayrılmıştır.

 İki bin on dört yılında yayımlanan “Sağlık Meslek Mensupları İle Sağlık Hizmetlerinde Çalışan Diğer Meslek Mensuplarının İş ve Görev Tanımlarına Dair Yönetmelik”, çalışanları “sağlık meslek mensupları” ve sağlık hizmetlerinde çalışan “diğer meslek mensupları” olarak iki gruba ayırmaktadır.

Sağlık Bakanlığının 2021 Personel Dağılım Cetvelinde (PDC) çalışanlar yaptığı görevin görece önemi temel alınarak iki gruba ayrılmaktadır: 1- Tabip, uzman tabip kadroları, “stratejik personel” ve 2- Ebe, hemşire, sağlık teknisyenleri gibi çalışanlar “diğer sağlık personeli”.

Çalışma alanlarında işçi sağlığı ve iş güvenliğinin sağlanması amacıyla 2012 yılında yayımlanan 6331 sayılı “İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu” hükümlerinin kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve işyerlerindeki tüm çalışanlarına faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanacağı kanun metninde belirtilmektedir. Kanun, işçi sağlığı ve iş güvenliği çalışmalarının doğası gereği bir kurum ya da kuruluşta görev yapan bütün çalışanları kapsamaktadır. Hastane için örnek verecek olursak; hekim, hemşire, destek personeli, sağlık teknikerleri, teknik personel, idari birim çalışanları, aşçı, güvenlik, şoför dâhil bilcümle çalışanlar o hastanedeki bütün risklere maruz kalacağı için hastanedeki bütün çalışanların sağlık işkolunda görev yaptığı kabul edilmekte ve alınması gereken bütün önlemler ayrımsız olarak uygulanmaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), görevi toplumlarının sağlığını korumak ve geliştirmek olan, sağlık kurum veya kuruluşlarında istihdam edilen tüm ücretli çalışanları sağlık çalışanı olarak tanımlamaktadır. DSÖ, a) doğrudan hastayla teması olan ya da kişisel veya kişisel olmayan hizmetleri sunan ve sağlık hizmeti sunucuları olarak adlandırılan çalışanları “sağlık profesyonelleri” ve b) dolaylı olarak sağlık hizmet sunumunda yer alan çalışanları ise “sağlık yönetimi ve destek çalışanları” olarak iki gruba ayırmaktadır.

Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından yapılan Uluslararası Standart Meslek Sınıflandırmasında (ISCO - International Standard Classification of Occupations) sağlık çalışanları için yapılan tanımlama ülkemizde Çalışma Bakanlığı ve TÜİK tarafından da kullanılmaktadır. ISCO-08’e göre Sağlık Hizmetleri Meslekleri üst grubunda genel tıp hekimleri ve uzman tıp hekimleri ve hemşireleri ayrı bir grup olarak değerlendirmiş ve “sağlık profesyonelleri” tanımlamıştır. Bu çalışanlara ek olarak paramedikal uygulama yapan çalışanlar, yardımcı sağlık personelleri, ambulans çalışanları, tıbbi protez ve diş protez teknisyenleri, kişisel bakım hizmetleri veren elemanlar, sağlık hizmetleri yardımcıları, evlerde kişisel bakım hizmeti veren çalışanlar, sağlık hizmetleri yöneticileri, yaşlı bakım hizmetleri yöneticileri, tıbbi sekreterler hatta geleneksel ve tamamlayıcı tıp uygulayıcıları da sağlık çalışanı olarak birkaç başlık altında gruplanmıştır.

SON SÖZ

Yaşamda nerede durursak duralım, mesleğimizden, unvanımızdan, siyasi görüşümüzden, hatta içinde yaşadığımız zamandan bağımsız olarak “sağlıkçı, sağlık çalışanı, sağlık personeli, sağlık emekçisi, sağlık meslek mensubu, sağlık profesyoneli, sağlıkla ilişkili personel” kavramları arasında küçük nüanslar dışında fazla fark olmadığı, sağlık kurumunda hizmet veren bütün çalışanların, hatta aile sağlığı merkezinde çay yapan kişi ya da acil serviste yıllardır görev yapan hastane polisinin bile sağlık çalışanı olduğu söylenebilir.

Ülkemiz mevzuatı ve uluslararası yaklaşımı bir bütün olarak değerlendirince bu yazının temel sorusu olan “sağlık çalışanı kimdir?” sorusunun yanıtının, sağlık kurum veya kuruluşlarında istihdam edilen, görevi toplumun sağlığını korumak, geliştirmek, hastalandıklarında tedavilerini planlayıp uygulamak olan tüm ücretli çalışanların sağlık çalışanı olduğu düşünülmektedir. Bu temel soruya ek olarak sağlık çalışanlarının kendi içerisinde a) Sağlık alanında eğitim alanlar ve doğrudan kişisel veya kişisel olmayan hizmetleri sunanlar; “sağlık meslek mensubu, sağlık personeli, sağlık hizmetleri sınıfı çalışanı,  diğer sağlık personeli, stratejik personel, sağlık profesyoneli”, b) Sağlık kurumunda çalışmakla birlikte sağlık dışındaki alanlarda eğitim alan ve dolaylı olarak sağlık hizmet sunumunda yer alan çalışanlar; “diğer memur, yardımcı sağlık personeli, yardımcı sağlık hizmetleri çalışanı, genel idari hizmetler sınıfı personeli, yardımcı hizmetler sınıfı personeli, diğer meslek mensubu” şeklinde iki gruba ayrıldığı görülmektedir.

Tarihsel süreçte değerlendirince, geçtiğimiz yüzyıl içerisinde sağlık çalışanı kavramında fazla bir değişiklik olmamıştır. Başında “yardımcı” kelimesi olsun ya da olmasın sağlık alanında eğitim almasa da sağlık kurumlarında hizmet sunan bütün görevliler sağlık çalışanı olarak tanımlanmaktadır. Önümüzdeki yıllarda hangi kavramın öne çıkacağı, nasıl bir sınıflamanın yapılacağı sağlık, ekonomik ve sosyal politikalar ile teknolojik gelişim çerçevesinde değişecektir. Belki de zorunlu olarak değişmesi gerekecektir.

Sağlık çalışanı kimdir konusunun kavramsal çerçevesini belirleme arayışımıza yanıtı aranan hatta mutlaka yanıtlanması gereken birkaç soru ile ara verelim istedik;

• Sağlık çalışanlarından hekimi “asli” personel, ebe, hemşire, sağlık teknikerleri ve benzeri çalışanları “yardımcı” personel olarak tanımlamak ne kadar doğru?
• İnsan sağlığına yönelik bütüncül bakış açısıyla hizmet sunulması gereken bir işkolunda çalışanları birbirinin astı ya da üstü olarak tanımlamak hizmet sunumuna zarar vermez mi?
• Sağlık çalışanını tanımlamak için daha farklı bir kavram gerekli midir?
• Sağlık çalışanı kavramının çerçevesi belirlenirken bütüncül mü yaklaşmalı yoksa sadece sağlık profesyonellerini mi kapsamalıdır?
• Sağlık çalışanları kendi içerisinde gruplandırılmalı mıdır?
• Sağlık çalışanlarını gruplandırmayı onaylıyorsak yapılan iş mi, alınan eğitim mi ya da başka bir öge mi bu gruplandırmada temel alınmalıdır?
• …

×