DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE PALYATİF BAKIM; UYGULAMALAR, ENGELLER 1
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) palyatif bakımı ‘’Palyatif Bakım yaşamı tehdit eden hastalıklara bağlı olarak ortaya çıkan sorunlarla karşılaşan hastalarda (çocuk ve erişkin) ağrı ve diğer semptomları erken tanımlamak ve değerlendirmek, bu kişilere ve aile bireylerine tıbbi, psikolojik, sosyal ve manevi destek vererek acılarını hafifletmek veya önlemek, yaşam kalitesini geliştirmek amacını güden bir bakım felsefesidir.’’ şeklinde tanımlamıştır.
Palyatif bakım organize ve üst düzeyde yapılandırılmış bir bakım verme felsefesi ve bakım verme sistemidir, hastanın tanı konulduğu andan yaşam sonuna kadar fiziksel, psikolojik, sosyal ve manevi gereksinimlerini karşılayarak yaşam kalitesini arttırmayı hedefler. Yas sürecinde de aile desteği palyatif bakım kapsamındadır. Doktor, hemşire, psikolog, diyetisyen, fizyoterapist, evde bakım ekibi, manevi destek uzmanından oluşan multidisipliner bir ekip ile hizmet verilir.
DSÖ’nün belirlediği kriterlere uygun olarak her ülke, kendi sağlık sistemine, kültürlerine, inançlarına ve gereksinimlerine göre bir plan ve strateji oluşturmuştur. Palyatif bakım hizmetleri yaşam sonu bakım kalitesini artırmak ve bakım maliyetlerini azaltmak amacıyla hükümetlerin politik önceliği olmuştur.
DÜNYADA PALYATİF BAKIM
Palyatif bakım hizmetleri dört gruba ayrılmıştır.
Grup 1: Palyatif bakım bulunmayan ülkeler (Senegal, Afganistan. Nijer, Gine. Kore, Türkmenistan, Yemen Özbekistan)
Grup 2: Palyatif bakım yapılanmamış ve yeterli olmayan ülkeler (Azerbaycan, Dominika, Bolivya, Haiti, Vatikan, Filistin)
Grup 3: Palyatif bakımın yerel servislerle sağlandığını ülkeler.
3a: Palyatif bakım olan ancak bu aktivitenin desteklenmediği ülkeler (Bulgaristan, Brezilya, Mısır, Yunanistan, İran, Irak, Vietnam, Venezuela, Birleşik Arap Emirlikleri, Tayland, Tunus, Moldova, Meksika, Rusya
3b: Palyatif bakım yerel/bölgesel olarak desteklendiği ülkeler (TÜRKİYE, Portekiz, Kıbrıs, Arjantin. Malta, Hindistan, Nepal, Litvanya, Hırvatistan Bosna Hersek)
Grup 4: Palyatif bakım hizmetlerinin sağlık hizmetlerine entegre bir şekilde sunulduğu ülkeler
4a: Palyatif bakımın sağlık sistemi içerisine entegre olma aşamasındaki ülkeler(Kosta Rika, Kenya, Çin, Danimarka, İsrail, Finlandiya, Macaristan, Yeni Zelanda, Malezya, Moğolistan, Hollanda, İspanya)
4b: Palyatif bakım aktiviteleri sağlık sistemi içerisine entegre olmuş ülkeler (Romanya, Singapur, İsveç, İsviçre, Uganda, İngiltere, ABD. Avustralya, İzlanda, Avusturya, Belçika, Kanada, Fransa, Almanya, Hong Kong, Polonya İrlanda, İtalya, Japonya, Norveç)
İdeal bir palyatif bakım modelinde ülke geneline yayılmış kapsamlı hizmet anlaşılmaktadır. Bu modelde etkin ve sürekli palyatif bakım politikaları üretilmektedir ve niversitelerle akademik iş birliği içinde olan gelişmiş palyatif bakım eğitim sistemleri ve ulusal palyatif bakım dernekleri vardır.
Yaşam sonu bakım şartlarında palyatif bakım politikaları, kişi başı gayrisafi yurt içi hasıladaki (GSYİH) payı, ekonomik bağımlı yaş oranı, ortalama yaşam süresi, sağlık harcamalarının GSYİH payı, kişi başı yatak, doktor, hemşire sayısına göre belirlenmektedir. Sosyal güvenlik kurumları, emeklilik sisteminin sağlık kapsamı değerlendirildiğinde İsviçre ve Japonya 7,4 puan ile birinci sırada yer alırken Fransa, Hollanda, Belçika 7,3 puan ile ikinci sırada Türkiye ise 3,5 puan ile 33’üncü sırada yer almaktadır. Yaşam sonu bakıma ulaşılabilirliğe bakıldığında İngiltere 8,4 puan ile birinci sırada iken Türkiye 3,2 puanla 21.sırada yer alır. Maliyet; yaşam sonu bakım için kamu kaynakları, hastalara parasal yük getirmesi ve cepten ödenen paraya göre belirlenmekte ve Avustralya, Hollanda, Yeni Zelanda ve Norveç 9,0 puan ile birinci sırada yer alırken Türkiye, ABD, Güney Afrika ve Japonya 3,3 puanla 31. sırada yer almaktadır.
Gelişmiş ülkelerde hemen her onkoloji merkezinin palyatif bakım için bir ünitesi veya “hospis”i bulunmaktadır.
İngiltere(4b) palyatif bakım açısından özel bir yere sahiptir.1967 Cicely Saunders ilk modern hospisi kurmuştur. Palyatif bakım politikaları vardır. Palyatif bakım uzmanlık dalı olarak tanımlanmıştır. Ülke genelinde yaygındır. Morfine erişilebilir ve palyatif bakım bilinci gelişmiştir. Finansman Ulusal Sağlık Hizmetleri Kurumu (NHS- National Health Service) tarafından sağlanmaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri’nde(4b) palyatif bakımın esas odak noktasının hastane merkezleri ile desteklenmiş evde sağlık ve aile hekimliği olmak üzere birinci basamak sağlık hizmetleri olduğu görülmektedir. Palyatif bakım eğitimleri; temel eğitim, ileri düzey eğitim ve uzman eğitimi olarak üç seviye ile basamaklandırılmıştır. Tıp fakültelerinin %80’inde palyatif bakım programı bulunmaktadır. Morfine ulaşım kolaydır. Palyatif bakım bilinci gelişmiştir. Medicare ve medicaid palyatif bakımı kapsamaktadır.
Kanada’da(4b) palyatif bakım hizmetlerinin çoğu kanser hastalarına sunulmakta ve %70’inden fazlası kamusal fonlarla finanse edilmektedir. Morfin ulaşım kolaydır. Sosyal yardım fonları vardır. Palyatif bakım bilinci çok iyi gelişmemiştir. Üniversite ve halk eğitim merkezlerinde palyatif bakım eğitim programları vardır.
Hollanda’da(4b) özellikle Fas ve Türk asıllı göçmen aile yapılarından dolayı tamamıyla evde verilen hizmetler, bağımsız hospisler, yaşlı bakım evlerindeki palyatif bakım üniteleri, bakım evlerindeki palyatif bakım üniteleri, hastanelerdeki palyatif bakım üniteleri, çocuk hospisleri olarak hizmetler yürütülmektedir. Morfin ulaşım kolaydır
Danimarka’da(4b) palyatif bakım hizmeti temel ve uzman bakım olmak üzere iki düzeyde organize edilmiştir. Temel palyatif bakım doğrudan genel sağlık sistemine entegre edilmiştir ve hizmet sunumunu genel pratisyenler, belediyenin evde bakım hizmetleri ve hastane departmanları üstlenmiştir. Uzmanlaşmış palyatif bakım hizmetlerini ise palyatif bakım takımı, hospisler ve palyatif bakım birimleri sunmaktadır.
Almanya’da(4b) yaşamın sonuna gelmiş çoğu hastaya sağlık bakım sunucuları tarafından palyatif bakım hizmetleri verilir ve bakım hizmetleri maliyetleri genel sağlık bakım hizmetinin bir parçası olarak finanse edilmektedir. İngiltere hem hospis bakımın hem de hastane temelli palyatif bakım uygulamalarının gelişmesine öncülük etmiş bir ülkedir.
Yeni Zelenda’da (4a). Hükümet ve yüksek miktardaki bağışlarla finansman sağlanmaktadır. Morfin kullanımı yasalarla düzenlenmiş kolay ulaşılabilirdir. Palyatif bakım bilinci gelişmiştir.
Moğolistan (4a) Ülke genelinde palyatif bakım hizmetleri ve uygulama standartlarına sahiptir. Her düzeyde ulusal palyatif bakım eğitim programları vardır. Sağlık sistemine entegre ve ücretsiz palyatif bakım hizmeti mevcuttur.
Güney Afrika (4a) 2004 yılında Afrika palyatif bakım derneği kurulmuştur. Ulusal sağlık politikaları yeterli değildir. Palyatif bakım konusunda anlayış eksikliği ve eğitimli profesyonel sıkıntısı vardır. Morfin kullanımını kısıtlayıcı ilaç yasaları nedeniyle doktorlarda opiofobi gelişmiştir. Palyatif bakım eğitim programları Botsvana, Etiyopya, Tanzanya, Uganda, Zimbabve ve Dünya Sağlık Örgütü desteğiyle “HIV ve Afrika’da Kanser Hastaları için Palyatif Bakım Projesi” gibi çalışmalar yapılmaktadır.
Çin(4a) Halkta palyatif bakım bilinci gelişmemiş ve sosyokültürel nedenlerle palyatif bakım ve hospislere karşı önyargı mevcuttur. Hastalar hastanede ölmek istememektedir. Akupunktur palyatif tedavide yaygın olarak kullanılmaktadır. Doktor-hasta şeffaflığı yoktur. Ölüm tabudur ve morfine ulaşılabilirlik belirsizdir.